Compostwormen zijn supercomposteerders. Ze kunnen het maken van hoogwaardige wormencompost, ook wel vermicompost genoemd, voor een moestuinier sterk vereenvoudigen. Composthopen omzetten is niet meer nodig, want de wormen doen het werk. Maar wat maakt het dat die compostwormen het zo goed doen, en hoe richt je een handige wormencompostplek in voor je moestuin? Want om dat goed voor elkaar te krijgen vraagt wel even de aandacht. Dankzij ervaringen van buurtcompostgroepen rondom wormenhotels in steden, komt er ook meer zicht op de waarde van wormencompost. Hier volgt een kijkje in het werk van de compostworm om vervolgens zelf mee aan de slag te kunnen in en voor je tuin.

Het antwoord op de vraag: ‘wat is nou feitelijk een wormencompost in de moestuin’ is vrij simpel: een composthoop of -bak met daarin heel veel compostwormen. Echter, in een moestuincompost is het vaak een hele kunst om de wormenpopulatie in de hoop voldoende te laten groeien, vooral omdat er meestal teveel grof en houtig materiaal op de hoop komt en de hopen of bakken daardoor te droog zijn. Wormencompost maken vraagt wat extra tijd en aandacht, maar als je er één keer goed op bent ingericht, kun je er als moestuinier veel profijt van hebben. Voordat we het over de praktische tips gaan hebben hoe je dat in de moestuin handig aan kan pakken, eerst iets meer over de compostworm en de kwaliteit van de wormencompost zelf.

De compostworm (ook wel strooisellaag-bewoners, mestworm en rode worm genoemd) komt in de natuur voor in de bovenste laag van de bodem, in de laag met puur organisch materiaal bestaande uit plantenresten. Het zijn dus andere wormen dan bijvoorbeeld de grote regenworm, de pendelaar, die verticale gangen de grond inmaakt. Compostwormen verteren niet alleen de plantenresten, mest en ander organisch materiaal en vormen dat om tot waardevolle, groeizame compost, maar ze kunnen het materiaal bovendien opwaarderen en zuiveren van mogelijke vervuilingen met chemische resten. In 2017 was er een tweedaags congres over bodemgezondheid in Wageningen, waar de compostworm volop de aandacht kreeg. Emeritus Professor Sinha uit Australië was overgevlogen om zijn inzichten te delen over de meerwaarde van wormencompost, gebaseerd op veel (praktijk)onderzoeken, vooral gedaan in landbouwcontext. Maar ook voor moestuiniers is dit boeiende informatie.

Goede kwaliteit door natuurlijke processen

Door de bouw van de compostworm, en dan met name zijn ingewanden, doet ze veel meer met het organisch materiaal dan het alleen afbreken in voor-planten-opneembare voeding. De compost wordt tijdens de vertering op diverse manieren verrijkt. Prof Sinha had uitgebreide informatie (zie overzicht onderaan dit artikel) afkomstig uit jarenlang onderzoek. Wormencompost blijkt namelijk niet alleen meer nutriënten te bevatten dan andere compost waarmee het in de onderzoeken vergeleken is, de nutriënten worden ook beter in de compost vastgehouden, oftewel spoelen minder snel uit. Ook bevat het meer gunstige micro-organismen en natuurlijke plantengroeibevorderende stoffen zoals auxinen. En dan het waterbergend vermogen: bodems die wormencompost hebben gekregen houden het water beter vast. In India is onderzoek gedaan waaruit bleek dat boeren er op natuurlijke wijze drie in plaats van twee oogsten konden realiseren door het gebruik van wormencompost. Door de structuur en samenstelling van de compost zijn nutriënten op het juiste moment beschikbaar voor de planten, en dat is precies wat we willen in de bio-moestuin en landbouw: laat de plant maar bepalen wanneer ze wat uit de bodem opneemt. En voorlopig last but not least: compostwormen kunnen residuen, de resten van bepaalde chemische middelen, uit het organische materiaal kunnen halen. Prof. Sinha liet foto’s zien van een grootschalige composteerderij, waar compostwormen het organisch materiaal zuiveren.

Wormenhotels in de stad geven nieuwe inzichten

Sinds een paar jaar zijn de wormenhotels in steden enorm in opkomst (zie ook artikel in DP 4 van 2019). Buren die met elkaar gezamenlijk hun groenten en fruitresten door compostwormen laten omzetten in waardevolle compost organiseren zich rondom de speciaal ontworpen wormencompostbakken, ook wel wormenhotels genoemd. In Amsterdam staan er inmiddels meer dan 100, maar ook in Den Haag, Delft, Groningen, Lelystad, Zwolle, Leiden begint deze ontwikkeling op gang te komen. Gesteund door de gemeenten, die zo hun steentje bijdragen aan afvalreductie en tevens kosten kunnen besparen.

In Amsterdam is Stichting Buurtcompost een paar jaar geleden gestart om buurtgroepen te begeleiden rondom wormenhotels. Peter-Jan Brouwer, mede-oprichter van Stichting Buurtcompost: ‘Het begon met één wormenhotel bij mij in de straat in Amsterdam, maar het sloeg aan en was zo leuk om met de buren te doen, dat we binnen de kortste keren ook andere buurtgroepen gingen begeleiden om hen te helpen opstarten. Omdat we ook willen weten hoe nu de kwaliteit is van de compost, hebben we René Jochems van Groeibalans gevraagd om analyses uit te voeren. De resultaten waren zeer positief en hoopgevend. René gaf ons ook nog wat tips voor verbetering. In onze bakken ging relatief veel stiktofrijk (N) materiaal, waardoor de verhouding tussen koolstof (C) en stikstof (N), de C/N-verhouding niet optimaal was. Door regelmatig stukken schoon, gescheurd karton toe te voegen (stro of droge bladeren kan ook), kwam de samenstelling beter in balans en dan kunnen de wormen beter hun werk doen.’ Op de website van Stichting Buurtcompost vind je ook veel antwoorden op praktische vragen.

Vanuit Den Haag zijn de Compostbakkers actief, financieel gesteund door Fonds 1818. Zij hebben inmiddels al ruim 25 groepen, vooral buurttuinen geholpen bij de opstart van buurtcompostplekken in Den Haag en omgeving. In de meeste bakken krioelt het van de compostwormen. De bakken die zij gebruiken zijn voor moestuiniers ook makkelijk te maken voor in de eigen tuin.

En hoe doe je dat in en voor de moestuin?

Om zelf wormencompost in en/of voor je moestuin te maken, zijn er verschillende opties, van klein tot groot. Voor alle bakvormen geldt: het werkt alleen goed als je ook zorgvuldig bent met het vullen, waarover verderop meer.

Kleinschalig kun je een wormentoren kopen of zelf maken, die je bv in je keuken, schuur of vlak achter huis kunt zetten. Hierbij worden verschillende gaasbakken of emmers met daarin gaatjes geboord op elkaar gestapeld en kun je de rijpe compost makkelijk oogsten. Dit houten model uit Oostenrijk voor in de keuken is mooi afgewerkt als zitkrukje. Je kunt ook een compostvat gebruiken, zoals op deze goed geïnformeerde site van De Compostmeester van Vlaco uit België te zien is. De Hungry Bins (of vergelijkbaar model Monobak) zijn weer een maatje groter en duurder, maar wel zeer praktisch en gebruiksvriendelijk.

Je kunt ook in je moestuin zelf een grotere wormenbak maken. De kunst daarbij is om het zo in te richten dat de wormen het naar hun zin hebben (donker, voldoende lucht en vocht, voldoende en afwisselend voedsel). Ook een afscherming tegen mollen en andere mogelijk geïnteresseerde dieren zoals muizen is op sommige plekken zinvol. De rijpe wormencompost moet makkelijk te oogsten zijn, en het percolaat (vocht dat tijdens het proces vrijkomt) makkelijk op te vangen. Dit percolaat bevat namelijk ook de waardevolle stoffen uit de wormencompost, en is 1 op 20 verdund een prachtige, natuurlijke voeding voor planten. Bij de wormenhotels waar buurtgroepen mee werken, is er bovenin een inwerpgat of –luik, onderaan een opvangbak voor het percolaat, en kan de compost van onderuit geoogst worden. Dit principe heeft al diverse modellen opgeleverd, zoals te zien is in bijvoorbeeld Den Bosch, Groningen, Amsterdam Frans Halsstraat, Amsterdam Harmoniehof en Zwolle. Een handige timmerman of –vrouw kan in de eigen moestuin daar natuurlijk ook wat moois van maken. Maar dan wel echt een handige, want je komt wel wat praktische punten tegen als je ermee aan de slag gaat.

Je kunt ook gaan werken met bakken van onbehandeld hout of gerecycled kunststof, zoals de Compostbakkers doen. Je vult dan één bak met groenafval, nadat je startmateriaal met compostwormen op de bodem hebt gelegd. De kwaliteit van dit startmateriaal blijkt van grote invloed op de snelheid waarmee je wormenbak start met composteren, zeker bij grotere bakken, grotere volumes. Het beste startmateriaal is wormencompost vol met wormen uit een andere wormenbak. gekochte wormen uit grootschalige kwekerijen zijn vaak opgekweekt op ‘krachtvoer’ en blijken eerst een poos te moeten wennen aan het ruwvoer.

It’s the food my friend

Welke bakvorm je ook kiest of gaat maken: het geheim van het succes van een goede wormencompost is wat en hoe je de wormen voert. Leef je in in de worm en je weet het! Zo eten wormen geen grove takken, maar wel zachter en fijner groenmateriaal. Fijngemaakt materiaal verteert beter en sneller dan grof. Wissel vooral ook af tussen groente en fruitresten aan de ene kant, en bladeren, stro en in stukjes gescheurd karton aan de andere kant voor een goede samenstelling. Zorg er ook voor dat de hoop voldoende vochtig blijft. In de zomer op zonnige dagen kun je extra water geven. Bij zorgvuldig voeren van de wormen kun je binnen een aantal maanden rijpe compost hebben. In de zomer zal dit sneller gaan dan in de winter, als al het microbieel leven in de hoop minder actief is.

Als je voor de moestuin voldoende volume wormencompost wilt maken, zul je ook organisch materiaal moeten aanvoeren. Paardenmest (wel zonder medicijnresten, het liefst biologisch) is vaak gratis voorhanden bij paardeneigenaars en een prima aanvulling voor je wormenbak. Zorg wel dat het vochtig genoeg is. Verder zul je voor echt houtig materiaal een andere bestemming moeten vinden, maar dat kan in een aparte hoop, of in takkenrillen.

Dat wormen supercompost maken is een feit, en het maken van dit ‘goud voor de grond’ voor je moestuin kan op allerlei manieren. Er valt natuurlijk nog veel meer over te zeggen, maar ga vooral zelf ook aan de slag, en observeer goed. We hopen dat deze tips je verder op weg helpen naar een mooie compost en een gezonde, vitale moestuin.

Meer weten over wormencompost?

Op de webistes van Stichting Buurtcompost en de Vlaco staat veel praktische informatie.

In Duitsland is in 2014 een boek verschenen over wormencompost maken in de moestuin, op een iets grotere schaal dan de wormentorens. Het is geschreven door Helmut Schimmel, een moestuinier die in zijn eigen tuin jarenlang ervaring heeft met een grote, ronde wormencompostbak, en die goed onderbouwde tips geeft. Titel: ‘Kompost Revolution’. In 2018 is hiervan ook een Engelstalige versie uitgekomen.

Het boek ‘Goud voor Grond’ van Roelke Posthumus over het zelf maken van tuincompost is ook goed onderbouwd, praktisch en informatief.

Tekst: Janneke Tops, Foto: Jan Morsch van de Compostbakkers.

Janneke Tops is docente op het gebied van gezond leven, groenten kweken en bewustwording. Ze beheert met haar eigen en een bevriend gezin een natuurcamping met een voedselbosje-in-wording nabij het Drents-Friese Wold. Hier bieden ze allerlei activiteiten aan rondom deze thema’s. Meer informatie: gezondemoestuin.nl en natuurcamping-bethanie.nl